Thái | Hacker | Kỹ sư tin tặc

Mùa đông tôi hay đi Tahoe trượt tuyết. Từ nhà lên đó bốn tiếng. Đường dài buồn ngủ, nhưng năm ngoái tôi đã tìm ra cách giữ tỉnh táo: nghe podcast của chuyên gia tào lao.

Bình thường tôi nghe khoa học vũ trụ, lịch sử các nền văn minh hay chiến tranh thế giới. Toàn thứ tôi không biết gì, nghe sao tin vậy, chẳng dám cãi.

Một hôm tôi tình cờ mở kênh có liên quan đến công việc. Thế là cả chuyến xe tỉnh như sáo, vì có người đang sai trên Internet!

“Ủa cái quái gì? Ủa sao nói vậy được? Ủa đâu có đúng? Ủa ổng có biết ổng nói gì không?”. Tôi ủa một hồi muốn mửa.

Nói ông “chuyên gia” này không biết gì cũng không đúng. Ổng biết chút ít, nên mới nguy hiểm. Tôi đoán ổng đọc sách, xem báo cáo Forrester hay Gartner rồi nói lại. Tưởng là hiểu, thật ra chỉ đọc hiểu. Từ đọc hiểu đến hiểu thật sự thường mất cả chục năm.

Khoảng cách đó tôi thấy rõ khi đọc bộ ba sách công nghệ của Google: kỹ nghệ phần mềm, an ninh mạng và vận hành hệ thống. Mức độ hiểu của tôi ở hai cuốn đầu rất khác cuốn thứ ba.

Tôi hiểu rất trực quan cuốn an ninh mạng, “thấy” được cả những điều không có trong sách. Cuốn sách với tôi như bản “nén” tri thức, đọc đến đâu, trong đầu “bung” ra thông tin đến đó: bản chất vấn đề là gì, nằm ở đâu trong bức tranh tổng thể, vì sao Google chọn giải pháp này, lịch sử ra sao, còn lựa chọn nào khác, giới hạn và rủi ro thế nào, v.v.

Với cuốn kỹ nghệ phần mềm, trải nghiệm tương tự nhưng thấp hơn. Những năm cuối ở Google tôi làm Google Tink, tham gia lập trình nhiều dự án. Nhưng so với việc tìm lỗ hổng, tôi chỉ là lập trình viên quèn, nên mức thấu hiểu cũng hạn chế.

Khác biệt lớn nhất là cuốn vận hành hệ thống. Tôi đọc hiểu, nhưng trong đầu hầu như không có hình ảnh. Sách viết gì tôi biết vậy thôi, chứ không “thấy” thêm gì, đơn giản vì tôi chưa từng làm vận hành ở Google. Tôi nghi ngờ một số nội dung, nhưng không đủ vốn để phản biện.

Chuyện này làm tôi nhớ đến phân loại “năm mức ngu dốt” của anh Ngô Quang Hưng dẫn lại từ Phillip G. Armour (OI viết tắt của Order of Ignorance):

4OI - siêu dốt: chữ này tôi dịch bừa từ chữ meta-ignorance, vì meta-physics người ta dịch là siêu hình (học). Ở mức dốt này thì ta không biết gì về năm mức ngu dốt.

3OI - thiếu quá trình: ở mức dốt này thì ta thiếu một quá trình cụ thể để khám phá ra rằng mình đang không biết rằng mình đang không biết về X. Nói cách khác, ở mức dốt này thì ta không biết cách nào để tìm ra các thứ mà ta không biết rằng ta không biết :-).

2OI - thiếu nhận thức: ở mức dốt này thì ta không biết là ta không biết gì về X. Hiển nhiên là ta không thể cho ví dụ về 2OI nào! Tuy nhiên, thỉnh thoảng đọc sách đọc báo, đọc blog KHMT (!), tôi có thể tìm ra được nhiều thứ chưa bao giờ biết là mình không biết, và như thế tôi chuyển các thứ đó lên 1OI. Dù rằng với cơ học lượng tử nói chung thì tôi ở mức 1OI, chắc chắn là có các đối tượng cụ thể nào đó trong cơ học lượng tử mà tôi ở mức 2OI.

1OI - thiếu kiến thức: để … đạt được mức dốt này thì ta phải biết là ta thiếu kiến thức về X. Ví dụ: tôi biết là tôi không biết gì về cơ học lượng tử. Đạt được mức dốt này cũng đã tốt, vì nếu có nhu cầu tôi có thể đi tìm sách vở tài liệu về cơ học lượng tử để học thêm.

0OI - không dốt: để đạt mức này ta phải biết X và chứng minh được rằng ta biết X. Ví dụ: tôi biết viết blog!

ChatGPT khiến ai cũng tưởng mình ở mức 0OI: chuyện gì cũng có lời giải, đọc rất xuôi tai. Ai cũng ngỡ đã hiểu, hóa ra chỉ mới đọc hiểu.

Tôi đã thấy nhiều lãnh đạo nghiện ChatGPT, tưởng trong đó giấu bí kíp bá chủ thiên hạ. Chỉ cần biết hỏi, và tất nhiên, chỉ họ mới biết cách hỏi đúng.

Tôi kể với bạn ở OpenAI rằng cả thành viên Bộ Chính trị cũng hỏi ChatGPT mỗi ngày. Ảnh nhắn lại một câu, nghe cũng đỡ lo, dẫu sao chúng ta cũng thuộc diện “được gửi gắm”:

Kỳ thực nếu thấy ChatGPT nói gì cũng đúng, chẳng cần suy nghĩ thêm, tức là bạn giống tôi khi đọc cuốn vận hành hệ thống: không đủ vốn để phản biện, vì bạn không biết mình không biết gì. Bạn đang ở mức 2OI, nhưng ChatGPT lại khiến bạn tưởng đã thành chánh quả.

Nguy hiểm đấy, nhưng cũng là cơ hội. Nếu ai cũng tưởng mình biết hết rồi, mà thật ra không biết gì, những người biết thật sẽ có lợi thế.

Vậy làm sao để biết thật? Phải mất mười năm thôi, không có đường tắt nào đâu.